ძილი

ძილი ადამიანის ფიზიოლოგიური მდგომარეობაა. ის მნიშვნელოვანია ადამიანის განვითარებისათვის, ნორმალურად ფუნქციონირებისათვის, გარემოსთან ადაპტირებისათვის. ის ადამიანის ცხოველქმედების განუწყვეტელი ნაწილია. ადამიანი მთელ ცხოვრების ⅓ ატარებს ძილში. ძილი, როგორც მოვლენა ყოველთვის აინტერესებდა კაცობრიობას და ოდიდგანვე ცდილობდა შეესწავლა ის და ამოეხსნა მისი საიდუმლოებები. ძილთან არის დაკავშირებული უამრავი მისტიური და ამოუცნობი თქმულება თუ მოსაზრება,თუმცა მე-19 საუკინიდან მეცნიერების განვითარებასთან ერთად ბევრ საკითხს მოეფინა სინათლე და მევრი საინტერესო ფაქტიც შეიტყო კაცობრიობამ ძილის შესახებ. ძილის ფენომენს სწავლობდნენ სხვადასხვა დარგის სპეციალისტები, როგორებიც არიან ფიზიოლოგები, ბიოლოგები, ფსიქოლოგები, ნევროლოგები, ფსიქიატრები და სხვა. დღეს მეცნიერების დარგი რომელიც შეისწავლის უშვალოდ ძილის ფენომენს ეწოდება – სომნოლოგია.

ძილის შესაღებ დაგროვდა ბევრი ცოდნა, შემუშავებულია მისი დარღვევების მკურნალობის მეთოდები. არის მოცემული მრავალმხრივი თეორიები სიზმრების როგორც მოვლენის ასახსნელად. ნეირო-მოლეკულურ დონეზეა შესწავლილი ადამიანის ძილ-რვიძილის მდგომარეობა. ამ სტატიაში შევეცდებით განვიხილოდ საინტერესო ფაქტები ადამიანის ⅓ ცხოვრების ნაწილის შესახებ, რასაც “ძილი” ეწოდება…

ძილ-ღვიძილი

თითოეულ ადამიანში დიდი მნიშვნელობა აქვს მის ინდივიდუალურ განვითარებას და გენეტიკურად მასში დეტერმინირებული პარამეტრებს, რომლებიც უზრუნველყოფენ მისი ორგანიზმის ციკლურ ფუნქციონირებას. კარგად არის შესწავლილი ადამიანის ცირკადული რითმები, როგორიც არის ძილ-ღვიძილი. ადამიანის ცირკადული რითმების მთავარ შინაგან ფაქტორს წარმოადგენს გენეტიკა, თანდაყოლილი თვისებები, თუმცა თავად რითმი ყალიბდება ონტოგენეზში ეტაპოპრივად. ცირკადულ და სხვა სახის რითმებზე მნიშვნელოვან მოქმედ გარეგან ფაკტორს წარმოადგენს სინათლე. ცირკადულ რითმებზე დამოკიდებულია ადამიანის ორგანიზმში გარკვეული ჰორმონების სინთეზირება. მაგალითად, მელატონინი ხელს უწყობს ჩაძინებას, ხოლო მისი კონცენტრაციის ცვლილება ძილის დროს განაპირობებს ძილის ფაზებს. მელატონინის სეკრეცია ექვემდებარება ცირკადულ რითმებს და დამოკიდებულია განათებაზე: სიბნელეში სინთეზი სტიმულირდება, ხოლო სინათლეზე კი ითრგუნება.

ადამიანს შინაგან “ ბიოლოგიურ საათს ” წარმოადგენს ეპიფიზი. ეპიფიზი – ჯირკვლოვანი წარმონაქმნია ნერვულ სისტემაში, რომელიც არის ეპითალამუსის შემადგენელი ნაწილი შუამდებარე ტვინში. ეპიფიზის უჯრედების აქტივირებით ხორციელდება ორგანიზმის დღე-ღამური და სხვა ციკლების ჰორმონალური რეგულირება, რომელიც დაკავშირებულია სინათლესთან და დღის ხანგრძლივობასთან. ეპიფიზის უჯრედებებზე მოქმედებს თვალის ბადურის გაღიზიანება. აღნიშნულ უჯრედებს გააჩნიათ მჯიდრო კავშირი ჰიპოთალამუსის უბნებთან ( სუპრახიაზმული ბირთვები ), რომლებიც მიიღებენ იმპულსებს უშვალოდ ბადურიდან. ამ კავშირების მეშვეობით ეპიფიზის სეკრეტორულ უჯრედებს გააჩნიათ უნარი ( ჰორმონ მელატონინის სინთეზირებით ) იმოქმედონ ორგანიზმის ცირკადულ აქტივობაზე. ( მაგ.: თუ სისხლში შევიყვანთ ჰორმონ მელატონინს მაშინ როგორც ცხოველები, ასევე ადამიანები იძინებენ)

აღნიშნული მექანიზმების აღწერით ჩვენ გავეცანით თუ როგორ იმართება ძილ-ღვიძილის პროცესები და რა პირობა უდევს წინ ძილის დადგომას. მანამ ძილის ფაზებს განვიხილავთ აღსანიშნავია, რომ ადამიანის ტვინი მუდმივად აქტიურია და იმყოფება მუშაობის პროცესში. ტვინის აქტივობები  აღირიცხება ელექტროენცეფალოგრამაზე (ეეგ) შესაბამისი ელექტრული ტალგების დაფიქსირებით. სწორედ ეეგ-ს მეშვეობით არის შესაძლებლობა თვალ-ყური ვადევნოთ ძილის ფაზებს რომლებიც გაგვაჩნია სულ ხუთი სახის. ეს ხუთი ფაზა შესაძლებელია გავაერთიანოთ ორ ტიპის ძილში : ნელი ძილი და სწრაფი ( პარადოქსული ) ძილი. განვიხილოთ ეტაპობრივად ძილის ტიპები და მათვის დამახასიათებელი ფაზები შესაბამისი ელექტრული ტალღებით. (ეეგ-ზე აღერიცხება ძირითადი ხუთი სახის ტალღები : ალფა, ბეტა, ტეტა, დელტა, გამმა. ტალღები განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან აქტივობიდან გამომდინარე ).

ნელი ძილი მოიცავს შემდეგ ფაზებს, რომლებსაც ქვემოთ განვიხილავთ. ნელი ძილი შედგება ოთხ ფაზისგან, რომლებიც განსხვავდება ეეგ-ეს მაჩვენებლით და მიმდინარე სიღრმისეული ნერვული პროცესებით.

პირველი ფაზას წარმოადგენს ჩაძინების პერიოდი – თვლემა. ამ პროცესის დროს ალფა რითმები იკლებს და ჩნდება დაბალი ამპლიტუდის მქონე ნელი ტეტა- და დელტა- ტალღები. ამ პერიოდს ადამიანი ნახევარ ჩაძინებულ მდგომარეობაში ოცნებობს და ხედავს სიზმრისმაგვარ ჰალუცინაციებს. ამ სტადიაზე ინტუიციურად შესაძლოა ჩნდებოდეს იდეები, რაიმე პრობლემის ან ამოცანის გადაჯრის გზები…

მეორე ფაზაზე ჩნდება სიგმა რითმები, რომლებსაც წარმოადგენენ გახშირებულ ალფა რითმებს. ამ პერიოდში ითიშება ადამიანის ცნობიერება, და მისი გაღვიძება ძალზედ იოლია. მატულობს აღქმის ზღვარი. ყველაზე მგრძნობიარე ანალიზატორია ამ დროს სმენითა.

მესამე ფაზის დროს ემატება ნელი მაღალ ამპლიტუდიანი დელტა-ტალღები. ამ სტადიაზე ეს ტალღები მოიცავენ ეეგ-ს მტელ მაჩვენებლის 30-50%.

მეოთხე ფაზის დროს მატულობს დელტა-ტალღების დაფიქსირება საერთო სურათში 50% მეტი. ამ სტადიის დროს გხვდება ყველაზე ღრმა ძილი. მეოთხე სტადიას ხშირად ყოფენ ზომიერად ღრმა და ღმა ძილად და აერთიანებენ დელტა-ძილის სახელწოდებით. ასეთ დროს ადამიანის გაღვიძება რთულია. ამ ფაზაში ადამიანებს ახასიათებთ ძილში სიარული და კოშმარები, თუმცა ადამიანს ეს ყველაფერი არ ახსოვს. პირველი ოთხი ნელტალღოვანი ძილის ფაზები შეადგენს მთელი ძილის 75-80%.

ადამიანების უმრავლესობას მთელი ღამის განმავლობაში ყოველ 90 წუთში აღენიშნება თვალების სწრაფი მოძრაობა. პირველი პერიოდის ხანგრძლივობა ძალიან მოკლეა – 5 წუთამდე, მეორე – 10 წითამდე, მესამემ შესაძლებელია მიაღწიოს 15 წუთს. ყოველი განმეორებითი ციკლის დროს ფაზის ხანგრძლივობა მატულობს ხოლო ძილის სიღრმე კი მცირდება. ამ პერიოდს უწოდებენ სწრაფ ძილს, რომელიც მთელი ძილის მეხუთე ფაზას წარმოადგენს. ძილის ამ ფაზაში ეეგ-ეზე ჩნდება ღვიძილისათვის დამახასიათებელი ტალღები (ამ მიზეზით უწოდებენ ასევე პარადოქსულ ძილს ). სწრაფი ელექტრული აქტივობის მერყეობა, რომლებიც თავისი მნიშვნელობით მიახლოვებულები არიან ბეტა-ტალღებს. მატულობს სუნთქვის სიხშირე და გულის აქტივობა, აღენიშნება პერიოდულად გუგების სწრაფი მოძრაობა დახურულ ქუთუთოებს მიღმა. იმატებს ტემპერატურა და არტერიული წნევა. ორგანიზმის მონაცემები გვახსენებს ღვიძილის დროს არსებულ მონაცემებს, თუმცა ძალიან ძლიერი და ღრმა ძილი გვაქვს სახეზე, სხეული ფაქტიურად იმყოფება “ პარალიზებულ ” მდგომარეობაში. ამიტომ ეწოდება ძილის ამ მონაკვეთს პარადოქსული. ეს ფაზა მთელი ძილის 20% შეადგენს. პირდაპირ კავშირია ამ ფაზასა და სიზმრებს შორის. ასეთ დროს გაღვიძებული ადამიანების 90% ყვება რომ ნახულობდა ნათელ (ფერად) სიზმრებს. სწრაფ ძილის ფაზას დიდი მნიშვნელობა აქვს ადამიანის ფსიქიკური ჯამრთელობისათვის. სწრაფი ძილის შეწყვეტა იწვევს უფრო მძიმე ფსიქიკურ აშლილობებს ვიდრე ნელი ძილი.

ნორმაში მოზრდილ ადამიანს სძინავს 6-7 საათი, საიდანაც როგორც ავღნიშნეთ 20% უკავია სწრაფ ძილს. შესაძლებელია ეს მაჩვენებლები შესაძლოა დაირღვეს სტრესული მდგომარეობის (დაავადების) გამო, ასევე ცირკადულობის დარღვევა ხელს უწყობს  გარკვეული პათოლოგიების განვითარებას.

 

ძილის დარღვევები

ძილის დარღვევა შესაძლებელია იყოს გამოწვეული მრავალი მიზეზით, თუმცა რა მიზეზითაც არ უნდა იყოს გამოწვეული, ძირითადად გვხვდება ძილის დარღვევების შემდეგი ფორმები :

დისომნია – ღამის ძილის აშლილობა, იგივე რაც უძილობა , რომელსაც ახასიათებს ღამით დაძინების შეუძლებლობა ხანგრძლივი დროით. დიაგნოსტიკურ კრიტერიუმად გვევლინება პაციენტების ჩივილი რთულად დაძინებაზე ან/და ძილის ცუდ ხარისხსზე; ძილის დარღვევაზე არა ნაკლებ სამჯერ თვეში; მძიმე საერთო უგუნებობა ან სოციალური და პროფესიული ფუნქციონირების დარღვევა, გამოწვეული ძილის ხანგრძლივობის  დაუკმაყოფილებლობით ან/და მის ხარისხით. უძილობა რომელიც გრძელდება რამოდენიმე ღამე მიყოლებით ითვლება ქრონიკულად.

ნარკოლეპსია – ღვიძილის პერიოდის დარღვევები რომელსაც ახასიათებს ძილიანობის (დაძინების სურვილი) ძლიერი შეტევები. მის სიმპტომად გვევლინება დაძინების შეუკავებლობა და კუნთების მოდუნება. ადამიანი ნარკოლეპსიის დიაგნოზით სწრაფათ გადადის ღვიძილის მდგომარეობიდან პარადოქსულ ძილის ფაზაში. ასეთ ადამიანებში ცირკადული რითმი “ძილ-ღვიძილის” დარღვეულია.

კატაპლექსია – (ბერძ. kataplexis – შიში, საშინელება.) მდგომარეობა დაკავშირებული დარღვევასთან, კუნთების ტონუსის გამოთიშვასთან ნათელი ცნობიერების ფონზე და მომატებული დღის ძილიანობით, ნარკოლეფსიის მსგავსად. ეს სიმპტომები ვლინდება პიკვიკის სინდრომის დროს, რომლის სიმპტომატიკას ასევე ახასიათებს ჭარბი წონა, ფილტვისმიერი გული, მოუსვენარი ღამის ძილი აპნოეს პერიოდებით, ხმამაღალი ხვრინვა.

გიპერსომნია – ძილზე მოთხოვნილების გაზრდა, რის მიზეზადაც ვლინდება ძილ-ღვიძილის ციკლის სარეგულაციო სისტემების დისბალანსი. დაავადება ხასიათდება ღამის ძილის გახანგრძლივებით, დღის განმავლობაში ძილიანობით და “ ძილისმაგვარ გაბრუებით ”. დღის მანძილზე ძილის ხანგრძლივობაა რამოდენიმე საათამდე, ღამით 12-15 საათი და მეტი; ნაკლები ხანგრძლივობის ძილის შემთხვევაში პაციენტებს უჭირთ გაღვიძება; არ ახასიათებს ასეთ ძილს სიზმრები. “ ძილისმაგვარ გაბრუებას ” ახასიათებს: მოდუნება, სისუსტე, ცნობიერების მსუბუქი არევა, გაღვიძებისას დეზორიენტაცია.

სომნობულიზმი – ( მთვარეულობა, ღამით სიარული ) – მოვლენა, რომელიც სიზმრების ნახვის საწინააღმდეგო მოვლენაა და აღიძვრება დელტა-ძილის ფონზე. ქცევის დონეზე ვლინდება მოქმედების განხორვიელება რომელიც არ ახსოვს გამოღვიძებისას ადამიანს. მსუბუქ ფორმებში ადამიანი ჯდება და იძახის გაურკვეველ ფრაზებს. ეეგ-ზე ფიქსირდება ღმა ძილი დელტა ტალღებით. რთულ ფორმებში ადამიანი დგება და დადის, შესაძლოა გავიდეს სახლიდან, მარტივ შეკითხვებზე იძლევა მოკლე პასუხებს. თვალები ჩვეულებრივ გახელილი აქვს, სახე – ნიღბისებრი. ეეგ-ზე გვაქვს სიფხიზლის ან თვლემის დროს დამახასიათებელი ალფა-ტალღები. შეტევების გამოვლინება და ხანგრძლივობა ვარირებს.

მკურნალობა

როგორც უკვე დავინახეთ ძილის მრავალმხრივი დარგვევები არსებობს შესაბამისი დამახასიათებელი სიმტმომებით. საჭიროა ვიცოდეთ, ეს დარღვევები შესაძლებელია ოყოს სხვა დაავადებების თანმხლები. ასევე ძილის პატოლოგიები ხასიათდებიან შესაბამისი გამომწვევით, მიზეზით, რაც მას უდევს საფუძვლად ესენია ორგანული დარღვევებით გამოწვეული და არა ორგანული (ფსიქიკური აშლილობებით ) დარღვევებით გამოწვეული  ეს ძალზედ მნიშვნელოვანი ფაქტორია რადგან ის განსაზგვრავს რომელი დარგის სპეციალისტის კომპეტენციაში შედის აგნიშნული პათოლოგია.

დიდი მნიშვნელობა აქვს დაავადების დარღვევის სიმძიმეს. დაავადების სტადიიდან გამომდინარე შესაძლებელია შეირჩეს მკურნალობა. ეფეკტური შედეგებს გვაძლევს კომბინირებული მკურნალობა ნატუროპათიული მიდგომით და მედიკამენტების კომბინირებით. ნატუროპათიული  მედიკამენტები რომლებიც უშვალოთ ძილის პრობლემების მოსაგვარებლად გამოიყენება არის GUNA-Sleep, GUNA-Mood და GUNA-Melatonin და სხვა რომლებსაც შეგიძლიათ ჩვენს საიტზე გაეცნოთ. იმისათვის რომ იქნას მიღწეული მაქსიმალური შედეგი საჯიროა სპეციალისტის კონსულტაცია და მეთვალყურეობა.

ასევე როგორც ავღნიშნეთ გცვდება ძილის რთული დარგვევები. ასეთ დაავადებებს საფუძვლი იყოს ორგანული დარღვევები რომელსაც საერთაშორისო კლასიფიკაციაში აგენიშნება საკუთარი კოდით და მათ მკურნალობენ ნევროლოგები. იმისათვის, რომ განვმარტოთ ორგანული დარგვევები ეწოდება ისეთ დარღვევებს რომელსაც საფუძველში უდევს ქსოვილის მთლიანობის დარგვევა, კვდომა ან და ფუნქციური გადაგვარება რომელიც შეიძლება იყოს გამოწვეული მრავალი ფაკტორით, მაგალითად მიყენებული ფიზიკური ტრავმა.

ასევე ძილის არა ორგანული დარგვევების მართვა და მკურნალობა ეკუთვნით ფსიქიატრებს და მათ შესაბამისი საერთაშორისო კრიტერიუმები გააჩნიათ. რაც შეეხება ძილის არაორგანულ დარღვევას, აქ იგულისხმება, რომ დარღვევას საფუძვლად უდევს ფსიქოლოგიური ფუნქციების მოშლა და გხვდება ფსიქიკური აშლილობების დროს, როგორიც არის მაგალითად დეპრესია.

იმისთვის რომ ძილთან პრობლემები არ შეგვექმნას მნიშვნელოვანია სწორი დღის განრიგი, ფიზიკური აქტივობა, სწორი კვება და ფსიქო-ემოციური დატვირთვა. ჩვენ თავად უნდა ვიზრუნოთ ჩვენს ჟამრთელობაზე მანამ სანამ პრობლემა შეგვექმნება. და თუ მაინც დაგვერღვა ძილი ან შეგვექმნა სხვა პრობლემა ჯამრთელობასთან დაკავშირებით აუცილებელია გავითვალისწინოთ, რომ ეფეკტური მკურნალობის გარანტია არის შესაბამის სპეციალისთან კონსულტაცია და მის მეთვალყურეობით მკურნალობა, და არავითარ შემთხვევაში დამოუკიდებლივ. 

Youth Scientific Union

ავტორი: Vagus